DÖVİZ NEDİR? DÖVİZ KURU NE DEMEKTİR? ÇEŞİTLERİ VE SİSTEMLERİ NELERDİR?

Döviz dendiği zaman, hemen herkesin aklına birbirinden farklı konular gelebilir. Çoğunlukla gelenler ise döviz piyasaları ve yatırımlarıdır. Eski zamanlarda dolar ve mark (sonrasında Euro), bizim toplumumuz için en önemli dövizler olmuştur. Döviz piyasalarını temsil eden en önemli para birimleriyken, yatırım yapılmak istendiğinde de bunlar kullanılmıştır. Günümüzde bu işlemler daha farklı piyasalarda ve işlem koşullarında yapılmaya devam etmektedir.

Bir döviz yatırımcısının bilmesi gereken önemli konuların başında, kur kavramı gelmektedir. Çünkü yatırımlar, bu kur farkları üzerinden yapılmaktadır. Bu nedenle de kur sistemleri ve oluşumları iyi bir şekilde bilinmelidir. Hem genel kültür hem de yatırım bilgisi kapsamında; döviz nedir, döviz kuru ne demektir, çeşitleri nelerdir, hesaplama işlemleri nasıl yapılmaktadır, hangi piyasaları temsil etmektedir gibi detaylara göz atalım:

Döviz Nedir?

Türkçede yabancı ülke para birimleri için kullandığımız döviz kelimesi, uluslararası ödemelerde kullanılan araçların tamamıdır. Yani sandığınızın aksine dövizler yalnızca para birimlerinden oluşmamaktadır. Uluslararası ödemelere konu olan çek ve poliçe de döviz olarak bilinmelidir. Bu nedenle döviz nedir konusunda en iyi tanımlama; uluslararası ödemelerde kullanılan araç şeklinde yapılmalıdır. Döviz kelimesi dilimize ise Fransızca 'devise' kelimesinden geçmiştir.

Menkul kıymetlerde, yurt içi döviz hesaplarında, poliçelerde, çeklerde ve havalelerde de hep döviz söz konusudur. Dövize ek olarak bir yerel para biriminin olması sebebiyle de birbirine çevrilebilirlikleri önem kazanmaktadır. Buna bağlı olarak kur dediğimiz değişimler ve oranlar ortaya çıkmaktadır. Uluslararası ticari işlem yürütenlerin ve yatırımcıların ise döviz kuru hakkında detaylı bilgi sahibi olması, tahmin edeceğiniz gibi çok önemlidir.

Döviz Kuru Ne Demektir?

Döviz kuru, iki farklı para birimini kapsamaktadır. Bir ülkenin para biriminin, başka bir ülkenin para birimi cinsinden değeri, döviz kuru olarak tanımlanmaktadır. Uluslararası ticari ilişkilerde ve yatırım işlemlerinde bilinmesi gereken nokta, burasıdır. Son zamanlarda sürekli 'dolar kuruna müdahale' şeklinde duyduğumuz ve artık ilgisi olmayan kişilerin bile dikkatini çeken konu, ithalat – ihracat gibi konuların da temelini oluşturmaktadır. Örneğin; Türk bir işadamı, Almanya ile bir ticari ilişki içerisindeyse Euro/TL kuru hakkında bilgi sahibi olmalıdır. Aynı zamanda bütçesinde de Euro bulundurmak zorundadır.

Döviz kurlarından bahsedildiği zaman; ülke ekonomilerinden, merkez bankalarından ve para politikalarından da konuşmak gerekmektedir. Çünkü bu 3 konu, döviz kurlarını etkileyen en önemli konulardır. Döviz kurlarında görülen hareketler, tüm ilişkileri etkileyeceği için sürekli kontrol edilmektedir. Merkez bankaları tarafından belirlenen kurlar, ülke ekonomisinde ve para politikasında çeşitli değişikliklere gidilmesinde önemli birimlerdendir.

Döviz Kuru Çeşitleri Nelerdir?

Döviz kurları, 4 çeşide sahiptir. Bu çeşitler; nominal ve reel, vadeli ve vadesiz, döviz alış – satış ve çapraz kurdur. Şimdi bu çeşitlere detaylı bir şekilde göz atalım:

Nominal ve Reel Döviz Kuru

Nominal döviz kuru, yerel paranın, yabancı bir ülke parası ile değişimini ifade eden türdür. Reel döviz kuru ise bir ülkenin mal veya hizmetini, diğer ülkeninkilerle değiş – tokuş etmesini sağlayan türdür. Reel döviz kurunda önemli olan nokta ise mal veya hizmetin adet cinsinden ifade edilmesidir.

Ek olarak reel döviz kuru; nominal döviz kurlarının, belli bir zaman içinde dış enflasyon oranı ve yurt içi enflasyon oranı baz alınarak düzeltilmesinden elde edilen kur olarak da tanımlanmaktadır.

Reel döviz kurunun düşmesi durumu; Türk lirası cinsinden bakıldığında yerli fiyat düzeyinin, yabancı fiyat düzeyine düşmesidir. Bu ise yurt içi fiyat düzeyinin, yurt dışı fiyat düzeyine göre düşmesi demektir. Aynı zamanda bu durum; "Türk lirasında reel değer kaybı" şeklinde tanımlanır.

Reel döviz kurunun yükselmesi durumu; Türk lirası cinsinden bakıldığı zaman yerli fiyat düzeyinin, yabancı fiyat düzeyine oranının artmasıdır. Bu durum ise yurt içi fiyat düzeyinin, yurt dışı fiyat düzeyine göre artması anlamına gelmektedir. Bu ise "Türk lirasında reel değer artışı" olarak tanımlanmaktadır.

Vadeli ve Vadesiz Döviz Kuru

Vadesiz döviz kuru; güncel değeri ifade eden ve vadeli döviz kurunun tersine kurun gelecek tarih için şimdiden belirlenmesine gerek duyulmayan çeşittir.

Vadeli döviz kuru ise genel olarak dış ticaret yapan, varlık yönetimi gerçekleştiren, döviz piyasalarını takip ederek kurdaki beklentiye sahip olan kişi veya kurumların kullandığı yatırım aracıdır. Gelecek bir tarih için kur, bugünden belirlenir ve sabitleme işlemi yapılır.

Döviz Alış – Satış Kuru

Döviz piyasası, alıcı ve satıcının, bir aracı ile karşılaştığı yerdir. Aracılar, belli bir kar marjı ile alıcı ve satıcıya işlem yaptırırlar. Doğal olarak döviz almak ve satmak isteyen arasında da bir fiyat farklılığı bulunmaktadır. Satmak isteyenlere, döviz alış kuru; almak isteyenlere ise döviz satış kuru üzerinden işlem yaptırılmaktadır.

Çapraz Döviz Kuru

Çapraz döviz kuru; iki yabancı para birimi arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Çapraz kurlarda baz alınan döviz ise genel olarak Amerikan dolarıdır. Bunun nedeni de Amerikan dolarının uluslararası sistemde, rezerv para birimi olarak kabul edilmesidir.

Döviz Kuru Sistemleri Nelerdir?

Döviz kuru sistemleri genel anlamıyla iki ana başlık altında incelenmektedir. Bunlardan ilki, ülkeler arası ilk ticari ilişkilere dayalı olan sabit kur sistemidir. Sizlere, altın standardı ismiyle daha tanıdık gelecek olan sistemdir. İkinci sistem ise günümüzde de geçerli olan dalgalı kur (serbest değişken – esnek) sistemidir.

Sabit kur sistemi, günümüz için oldukça ilkel diye tanımlayabileceğimiz bir çeşittir. Çünkü hatırlayacağınız gibi dolar – altın dönüştürülebilirliği üzerinden diğer tüm para birimlerinin çevrimi yapılmaktadır. Bu ise günümüz şartlarına hiç uymayan bir standardı oluşturmaktadır.

Döviz kuru sistemleri detaylı bir şekilde incelenecek olursa;

Sabit Kur Sistemleri

Sabit kur sistemleri; yerel para biriminin değerinin, para otoriteleri tarafından yabancı para birimine veya döviz sepetine sabitlenmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Merkez bankalarının rezerv gücüyle yakından ilgili olan sabit kur rejimi, altın standardı ile de yakından tanıdığımız sistemdir. Ülkeler arası ticari ilişkilerin canlanmaya başladığı dönemlerde, para birimlerinin birbirine dönüştürülebilirliği konusunda yaşanan sorunların önüne geçilmek için oluşturulan altın standardı, sabit kur sistemlerinin başlangıcı olarak tanımlanmaktadır.

Sabit kur sisteminde döviz kurlarının istikrarı, merkez bankaları tarafından sağlanmaktadır. Merkez bankasının döviz piyasasına, alıcı ve satıcı olarak müdahale etmesiyle istikrar oluşturulmaktadır. Bu nedenle de merkez bankasının hem döviz hem de altın stokunun güçlü olması gerekmektedir. Bu stoklara ise döviz veya kambiyo istikrar fonu isimleri verilmektedir.

Merkez bankası tarafından sabitlenen yerel para biriminin değeri, piyasadaki arz ve talebi yansıtmamaktadır. Bu nedenle referans alınan para birimindeki değişikliklere göre yerel para biriminin değeri, merkez bankası tarafından yeniden belirlenebilmektedir. Merkez bankası, bu değeri değiştirinceye kadar hep aynı kalmakta ve bunun garantisi de verilmektedir.

Yerel para birimi ile ölçü alınan para birimi arasındaki değer, parite kuru olarak adlandırılmaktadır. Bu kurun izlenmesi ve seviyesinin sabit kalması da merkez bankasının sorumluluğundadır. Buna karşın parite kurunun, dar bir bantta değişmesine izin verilebilmektedir.

Örnek vermek gerekirse; ayarlanabilir sabit kur sistemlerinde yerel kur sabitlenir ve aşağı – yukarı % 1 civarında hareket etmesine izin verilir. Bu seviyenin dışına çıkılması durumunda ise merkez bankası anında müdahalede bulunur. Eğer bu müdahale yetersiz kalırsa merkez bankası, yerel para biriminin değerini yeniden belirler. Fazla değer kaybı durumunda süreklilik söz konusu ise yerel para biriminin değerinin düşürülmesi gerekebilir. Bu işleme devalüasyon denmektedir. Bunun tersi durumda yani yerel paranın referans alınan para birimi karşısındaki değerinin arttırılması revalüasyon olarak tanımlanır.

Sabit Kuru Sisteminin Avantajları

Sabit kur sistemi savunucuları tarafından 3 belirleyici avantajdan bahsedilmektedir. Bu avantajlar;

• Fiyat İstikrarının Sağlanması: Sabit kur sisteminin ülkeye sağlamış olduğu fiyat disiplini, esnek kur sisteminde bulunmamaktadır.
• İstikrar Sağlayıcı Spekülasyonlar: Esnek kur sisteminde spekülasyon, daha fazla istikrar bozucudur. Bu mantığa göre döviz kuru yükseldiği zaman, spekülatörler kurun daha da yükseleceğini düşünerek alım yapmaktadır. Tersi durumda ise döviz satılmaktadır. İşte bu durum, döviz kurunun daha büyük dalgalanma göstermesine neden olmaktadır. Bu durumun yaşanma olasılığı, sabit kur sisteminde daha azdır.
• Belirsizliğin Daha Az Olması: Sabit kur rejiminde, esnek kur sisteminde görülen ve uluslararası ticaret ile sermaye akımlarını tehlikeye sokan günlük dalgalanmalar ortadan kaldırılmıştır.

Sabit Kur Sisteminin Dezavantajları

• Para Politikasından Yararlanamamak: Sabit kur sisteminin en temel sorunu, hükümetlerin istikrar sağlamak amacıyla para politikasından yararlanamamasıdır. Hükümet, paranın değişim oranını sabitleştirdiği için yurt içi para arzının kontrolünü kaybetmektedir. Örneğin; bir ülkenin ihracatının sürekli düştüğünü varsayalım. Bu ortamda fiyatların esnek olduğu düşünülürse durum kötüleşecektir. Ama döviz kurlarının sabit olduğu ortamda, ekonomide yıkım fazlasıyla yüksek olacaktır. Böyle bir ortamda da kısa sürede ithalat ve ihracat nispi fiyatları ayarlanamayacağından, yurt içinde istihdam ve üretimde düşüş yaşanacaktır.
• Dünya Ticaretinde Sapmalar: Sabit kur sistemi, kaynakların etkin bir şekilde kullanımını engellemektedir. Örnek vermek gerekirse; döviz kurunun yüksek olduğu varsayılırsa ülke denge kuruna göre daha fazla ihracat yapılacaktır. Bu nedenle bir ülke karşılaştırmalı olarak dezavantajlı malların da ihracını yapmış olacaktır.
• Döviz Arz veya Talep Fazlası Oluşması: Sabit kur sisteminde; ödemeler bilançosunda, bir açık veya fazla oluşmaktadır. Bu dengesizlik ise döviz kurundan daha çok ekonomik politikalarda gidilecek değişikliklerle çözülmeye çalışılacaktır.
• Belirsizlik Ortamı: Sabit kur sisteminin neden olduğu belirsizlik, olası devalüasyonlar ve direkt kontroller şeklinde ortaya çıkmaktadır. Sonucunda ise uluslararası ticaret ve sermaye akımları olumsuz şekilde etkilenmektedir.

Esnek Kur Sistemleri

Bir ülkenin yerli para biriminin, yabancı paralarla ilişkisinin arz ve talebe göre belirlendiği kur rejimine, esnek kur denmektedir. Esnek kur sistemi, dalgalanan veya yüzen kur sistemi olarak da tanımlanmaktadır. Bu rejim sisteminde; yerel para biriminin, yabancı paralara karşı değeri, gün içerisinde sürekli olarak yeniden belirlenmektedir. Esnek kur sisteminde, döviz kuruna resmi bir müdahale söz konusu değildir.

Esnek kur rejiminde, döviz piyasasının dengesi ve ödemeler bilançosunun düzeltme işlemleri, direkt döviz kurundaki serbest değişim ile sağlanmaktadır. Esnek kur sisteminin savunucuları, ödemeler bilançosunun dengesinin sağlanmasında, sabit kur sisteminin başarısız olduğunu söylemektedir. Çünkü esnek kur sistemi sayesinde bir ülkenin ödemeler bilançosunun kolay ve otomatik bir şekilde dengelenmektedir. Aynı zamanda ülkenin iç dengelerinin ve diğer ekonomik amaçlarının da basit bir şekilde sağlanabileceği savunulmaktadır.

Dalgalı kur sisteminin birbirinden farklı uygulanma şekilleri bulunmaktadır. Bunlardan kısaca bahsedecek olursak;

• Tam Dalgalı Kur Rejimi: Merkez bankası veya başka bir kurum tarafından paranın dış değerine müdahale edilmiyordur.
• Müdahaleli Dalgalı Kur Rejimi: Merkez bankasının kurdaki değişimlere, döviz alım – satımı ile müdahale ediyordur.
• Bant İçinde Dalgalanma Rejimi: Döviz kurunun bir bant içerisinde dalgalanmasına izin verilir; ama belirlenen bandın altına veya üstüne çıkılması durumunda, merkez bankası tarafından müdahale edilir.

Esnek Kur Sisteminin Avantajları

• Ödemeler Dengesi Açıklarının Otomatik Kapanması: Esnek kur rejiminin savunucularına göre; ödemeler bilançosu dengesizlikleri sürekli ve düzenli olarak ortaya çıktıkça düzeltilmektedir. Bunun nedeni ise döviz kurlarında görülen dalgalanmayı azaltan istikrar sağlayıcı spekülasyonlardır.
• Hükümetlerin Rezerv Bulundurmasına Gerek Yoktur: Esnek kur sisteminde, döviz kurlarının sabit tutulmasına gerek olmadığı için hükümetlerin rezerv tutmasına da gerek yoktur. Çünkü hükümetlerin müdahalesi veya ülkede rezerv azalışı olmamaktadır.
• Politika Avantajı Bulunması: Esnek kur sisteminde, ülkeler dış dengeyle ilgilenmezler ve iç dengeyi kurmak için gerekli olan her politikayı uygulayabilirler. Bu şekilde her ülke istediği enflasyon – işsizlik oranına ulaşmak için bağımsız iç politika izleyebilir.

Esnek Kur Sisteminin Dezavantajları

Esnek kur sisteminin en büyük dezavantajı; belirsizliğin çok fazla ama kademeli ortaya çıkmasıdır. Bu duruma da ekonomik birimler kolay bir şekilde uyum sağlayabilmektedir.

Türkiye'de Hangi Kur Sistemi Kullanılıyor?

Ülkemizde 1980'li yıllara kadar sabit kur sistemi benimsenmiştir. Bu sistemde; Türk lirasının değeri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından belirleniyordu ve bu değerde sabit tutuluyordu. Türk lirasında ortaya çıkan değer kayıpları ise genel olarak tek seferde devalüasyon müdahalesi ile düzeltilmiştir. Bunun sonucunda yeni parite sabit kuru belirlenmiştir.

1980'li yıllarda ise döviz kurunun piyasada belirlendiği ama TCMB'nin sürekli müdahale ile yön verdiği müdahaleli dalgalı döviz kuru rejimi benimsenmiştir. Bu rejim ise 2000'li yıllara kadar devam etmiştir.

Türkiye'de kur rejiminde üçüncü değişiklik, 2000'lerde yapılmıştır. 2001 krizinden önce Türkiye bant içinde dalgalanma rejimi uygulanmaya başlamıştır. Ama bu döviz kuru rejimi, 2001 kriziyle çökmüştür. Kriz sonrasında ise Türkiye'de dalgalı kur rejimine geçiş yapılmıştır. Bu kur sisteminin farklı uygulanma biçimlerinden olan müdahaleli dalgalı kur rejimi benimsenmiştir.

Ülkemizde günümüzde uygulanan kur sistemi, müdahaleli dalgalı kur rejimidir. TCMB, döviz kurunda görülen aşırı oynaklığı ise ihale yoluyla veya önceden ilan edilmemiş alım – satım uygulamalarıyla müdahalede bulunmaktadır. Bu müdahalelerle döviz kurunu istediği seviyelere çekmektedir.